Uzależnienie od rodziców a stwierdzenie nieważności małżeństwa

W myśl przepisów prawa kanonicznego sądy kościelne posiadają kompetencje do orzekania w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństw, w tym także Apostolski Trybunał Roty Rzymskiej. Częstą przyczyną, z powodu której prowadzone są procesy o tzw. unieważnienie małżeństwa są uzależnienia m.in. od narkotyków, hazardu, dopalaczy, alkoholu a także od rodziców (matki, ojca). To ostatnie zagadnienie zostanie opisane w artykule. Jaki wpływ ma zatem uzależnienie od rodziców na zagadnienie nieważności małżeństwa w kontekście kanonicznym?

Przesłanki nieważności małżeństwa można pogrupować na trzy kategorie:

1) Przeszkody małżeńskie, czyli okoliczności uznane przez prawo kanoniczne, które stoją na drodze do zawarcia ważnego zawarcia małżeństwa (zob. kan. 1083–kan. 1094); 2) Różnego rodzaju uchybienia, które powodują, że obowiązkowa ad validatem forma zawarcia małżeństwa nie została zachowana;
2) Różnego rodzaju uchybienia, które powodują, że obowiązkowa ad validatem forma zawarcia małżeństwa nie została zachowana;
3) Wady zgody małżeńskiej.

Ostatnia kategoria stanowi największe źródło nieważności małżeństwa, co potwierdzają liczne pozycje literatury przedmiotu dotyczące tej kategorii1. Do tej grupy zaliczamy również uzależnienia.

Czym jest w takim razie uzależnienie?

Jak wskazują nauki medyczne uzależnienie sensu stricto to choroba ośrodkowego układu nerwowego dotycząca różnych zaburzeń. Z kolei sensu largo można powiedzieć, że uzależnienie to zachowanie, które dominuje nad innymi zachowaniami, które miały poprzednio dla pacjenta wartość2. Na kliniczny obraz zbioru zaburzeń składać się może wiele objawów, np. silne pragnienie przyjęcia substancji psychoaktywnych lub poczucie przymusu jej stosowania (np. choroba alkoholowa), trudności lub brak kontroli nad wykonywaniem pewnych czynności (np. uczestnictwo w grach hazardowych). Do zaburzeń o charakterze uzależnień można także (nieformalnie) zaliczyć szereg zachowań, które wprawdzie nie polegają na patologicznym zaangażowanie się w nie dane osoby, ale stanowią przejaw patologii ze względu na intensywność ich podejmowania lub na konsekwencje, które z powodu ich podejmowania ponosi ta osoba (np. uzależnienie od osób)3.

Jak odnosi się to do prawa kanonicznego i procesu?

Dla zastosowania na gruncie prawa kanonicznego powyższych definicji i podziałów istotne jest to, że niezależnie do przyczyny psychicznej niezdolności, stan niezdolności osoby (w tym i rodzaju uzależnienia) musi być uprzedni (incapacitas antecedens) wobec wyrażenia zgody na małżeństwo. Oznacza to, że przyczyna nieważności musi być diagnozowalna lub przynajmniej mieć swoje ukryte początki przed momentem zawarcia małżeństwa. W tym drugim przypadku chodzi o to, że (uprzednia) niezdolność do zawarcia małżeństwa była ukryta (inacapacitas latens) i ujawniła się dopiero w trakcie małżeństwa, np. pod wpływem życiowych okoliczności, które wymagają od stron małżeństwa odpowiedniej zdolności psychicznej4.

Jak wygląda uzależnienie od osób w praktyce?

W praktyce sądowej można zauważyć pewien schemat uzależnienia nupturientów od członków rodziny. Najczęściej mężczyźni są uzależnienie od matek, a kobiety od ojców. Uzależnienie od matki mężczyzn wyraża się w następujących stwierdzeniach świadków: „Powód chyba nie miał odciętej pępowiny”. „on był jak duże dziecko w stosunku do mamy”. „on zawsze słuchał matki”. Przyczyny takiego stanowiska należy upatrywać w nadopiekuńczości matki. A ta z kolei była często wynikiem: jedynactwa, choroby syna w dzieciństwie, urodzenia dziecka w późnym wieku. Dla przykładu świadek w jednej sprawie zeznał: „Matka go nie uzależniała, ale chciała mu jakby coś zrekompensować, może to, że był chory na epilepsję. Ona nie była apodyktyczna, a raczej była zbyt uległa”. Ponadto zeznał: „Pozwany jak by był z wygodnictwa uzależniony od matki”. „Pozwany nawet jak miał problem z samochodem to dzwonił do matki, a matka załatwiała mu mechanika. Matka płaciła rachunki za pozwanego za mieszkanie i inne”. Świadek zeznał wprost: „To uzależnienie pod matki pozbawiło odpowiedzialności go za najprostsze sprawy.” Świadek w tej sprawie zeznał, że w rolę matki weszła żona pozwanego – „Potem te obowiązki maki przejęła powódka. I powiem tak, że pozwany potrzebował na stałe takiej opiekunki. On musiał mieć kogoś, kto mu pomoże. On był taki nieodpowiedzialny za swoje życie, a jak miał problem, to rozwiązywała mu jego matka”. Uzależnienie od matki sprawiło, że małżonkowie nie mogli zacząć żyć swoim życiem i życiem swojego związku5.

Podsumowując należy stwierdzić, iż występowanie tego typu psychicznych zaburzeń może stanowić wystarczającą przesłankę do orzeczenia nieważności małżeństwa. Sprawy te wymagają jednak nie tylko zdiagnozowania uzależnienia, ale także wymagają ustalenia stopnia nasilenia tego zaburzenia w momencie zawierania związku małżeńskiego i wpływu na zdolność osoby do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Bez wątpienia znajomość u osób zajmujących się katolickim poradnictwem rodzinnym zarówno uzależnień od strony medycznej, jak od strony praktyki sądowej jest wskazana i celowa, aby skutecznie pomóc osobom z problemami małżeńskimi.

1 Np. W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006. Synestetycznie o wadach zgody małżeńskiej, zob. W. Góralski, Systematyka tytułów nieważności małżeństwa w zakresie zgody małżeńskiej w KPK z 1983 r., „Prawo Kanoniczne”, 35 (1992) nr 1–2, s. 201–211; B. W. Zubert, Wady zgody małżeńskiej, „Zeszyty Naukowe – Wyższa Szkoła finansów i Prawa w Bielsku-Białej” 2012, nr 3, s. 92–112.
2 M. Filip, Nowe uzależnienia XXI wieku, „Wszechświat” 2013, nr 4–6, s. 87
3 M. Rowicka, Uzależnienia behawioralne. Proflaktyka i terapia, Fundacja Praesterno, Warszawa 2015, s. 6.
4 A. Dzięga, Sądowe dowodzenie kanonicznej niezdolności osoby do zawarcie małżeństwa z przyczyn alkoholizmu, w: Wpływ zaburzeń osobowości na kanoniczną zdolność osoby do zawarcia małżeństwa, Kościelne prawo procesowe. Materiały i studia, t. 2, red. A. Dzięga, M. Greszata, Wydawnictwo Naukowe KUL, Lublin 2002, s. 80.
5 Zob. K. Karsten, P. Kroczek, Uzależnienia jako przyczyny nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym. Obraz na podstawie akt sądowych, Studnia nad Rodziną, UKSW 2018, XXII, nr 4(49), s. 149-150.